دانلود پایان نامه ارشد حقوق عوامل رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء

فهرست مطالب

عنوان صفحه

1- پیشگفتار 1

2- مقدمه 2

3- فصل اول- مفاهیم مسئولیت 4

مفاهیم مسئولیت) الف- مفهوم لغوی مسئولیت 5

ب- مفهوم کلی مسئولیت 6

ج- مسئولیت در قرآن کریم 7

د- مسئوليت اخلاقي 9

هـ- مسئوليت اجتماعي 10

جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه 10

الف- جنبه فردی مسئولیت 10

ب- جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه 12

4- فصل دوم- مفاهیم مسئولیت کیفری 15

مفاهیم مسئولیت کیفری 16

مسئولیت واقعی و انتزاعی 17

مقایسه مسئولیت با تکلیف 19

تفاوت میان مسئولیت و مجرمیت 20

5- فصل سوم- سابقه تاریخی مسئولیت 21

سابقه تاريخي مسئوليت 22

الف- سابقه مسئوليت در قديم الايام 24

بند اول- مختصات مسئوليت در قديم الايام 25

1- ويژگي جمعي بودن مسئوليت 25

2- تسري مسئوليت به اجساد و حيوانات 27

3- موضوعي بودن مسئوليت 31

- در ایران باستان 31

- در روم باستان 33

- در یونان باستان 33

ب- مسئولیت کیفری در دوران معاصر 33

6- فصل چهارم) مسئولیت کیفری در اسلام 36

مسئوليت كيفري در اسلام 37

الف- تعریف و خصوصیات مسئولیت کیفری در اسلام 38

ب- اصول حاكم بر مسئوليت كيفري در اسلام 40

بنداول- شخصی بودن مسئولیت کیفری 40

بند دوم- برقراری شرایط عمومی مسئولیت 42

بند سوم- اصل تساوی در مجازاتها 43

بند چهارم- اصل قانونی بودن مجازاتها 44

7- فصل پنجم) مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران 47

مسئوليت كيفري در مقررات جزايي ايران 46

الف- در قانون مجازات عمومی مصوب 1304 46

ب- در قانون اقدامات تامینی مصوب 1339 47

ج- در قانون مجازات عمومی اسلامی 1352 48

د- مجازات اسلامی مصوب 1307 48

8- فصل ششم) حدود و قلمرو مسئولیت کیفری 50

حدود و قلمرو مسئولیت کیفری 51

بخش اول- اهليت و انواع آن در حقوق جزا 51

الف- اهلیت جنایی 51

ب- اهلیت مادی یا واقعی 52

ج- اهليت جزائي 53

مقايسه اهليت جزايي با اهليت جنايي 54

اهليت جزايي و مسئوليت كيفري 54

بخش دوم- تقصير و مسئوليت كيفري 55

قلمرو تقصير در حقوق جزا 57

الف- تقصير در قلمرو وسيع 57

بند اول- ادراك و اختيار، توأماً شرط اعتبار اراده 60

بند دوم- اختيار، شرط منحصر اعتبار اراده 60

ب- تقصير در قلمرو محدود 61

ج- نقد و بررسي، ارزيابي نظريات 62

بخش سوم- اسناد و مسئوليت كيفري 63

انواع اسناددر حقوق جزا 63

الف- اسناد يا انتساب مادي 63

ب- اسناد يا انتساب معنوي 64

اسناد مادي و مسئوليت كيفري 65

اسناد معنوي و مسئوليت كيفري 66

9- فصل هفتم) اركان اهليت جزائي 67

اركان و اهليت جزايي 68

ركن اول- ادراك 68

الف- مفهوم ادراك و تمييز 70

ب- نقش ادراك در مسئوليت كيفري 72

ج- عقل در مفهوم ادراك 73

د- عقل در مقررات جزائي ايران 75

هـ - عقل در حقوق جزائي اسلام 76

ركن دوم- اختيار 78

مفاهيم و كاربردهاي اختيار 78

الف- اختيار در لغت 78

ب- اختيار در مفهوم فلسفي 79

بند اول- عنصر قدرت 80

بند دوم- عنصر اراده 80

ج- اختيار در مفهوم حقوقي 81

بند اول- مفهوم نقش اراده 81

1- نقش اراده در ركن مادي جرم 82

2- نقش اراده در ركن رواني جرم 83

بند دوم- مفاهيم گوناگون اختيار در حقوق 83

1- اختيارات در لغت 84

2- اختيار در تكاليف و جزائيات 84

ركن سوم- علم به قانون 85

الف- مفهوم قانون 85

بند اول- نص جزايي 86

بند دوم- عدم مشروعيت جزايي 86

ب- نقش علم به قانون 87

بند اول- علم به قانون، عنصر سازنده سوء نيت جزايي 88

بند دوم- علم به قانون جزا، شرط شمول قانون 88

بند سوم- علم به قانون، شرط ثبوت مسئوليت كيفري 88

بند چهارم- علم به قانون، شرط تحمل مجازات 89

10- فصل هشتم) صغر(کودکی) در مسئولیت کیفری 90

عوامل رافع مسئوليت كيفري 91

علل عدم مسئوليت كيفري 92

الف- علل توجيه كننده جرم يا علل مشروعيت 92

ب- عوامل رافع مسئوليت كيفري 92

ج- علل معافيت از مجازات يا معاذير قانوني 93

طبقه بندي عوامل رافع مسئوليت جزايي و وجوه افتراق آن با ساير علل 93

الف- طبقه بندي عوامل رافع مسئوليت كيفري 93

بند اول- عوامل تام رافع مسئوليت جزايي 93

بند دوم- عوامل نسبي رافع مسئوليت جزايي 93

ب- وجوه افتراق با ساير علل عدم مسئوليت 94

بند اول- فرق عوامل رافع مسئوليت جزائي از علل مشروعيت 94

بند دوم- تفاوت ميان علل عدم انتساب با معاذير معاف كننده يا تخفيف دهنده مجازات 94

بند سوم- فرق بين عوامل عيني رافع مسئوليت كيفري و معافيت از مجازات 96

تأثير عوامل عيني رافع مسئوليت نسبت به ساير شركت كنندگان 97

تأثير عوامل عيني رافع مسئوليت كيفري و مسئله مسئوليت مدني 97

خصوصيات ضمني قانون و عوامل عيني رافع مسئوليت كيفري 99

مقررات قانون ايران و خصوصيات ضمني عوامل رافع مسئوليت كيفري 100

مجرم در برخورد با علل رافع مسئوليت 101

11- فصل نهم) جنون 102

كودكي و مسئوليت كيفري 103

تاريخچه ي مسئوليت كيفري اطفال 103

طفل كيست؟ 104

مفهوم بلوغ 108

الف- مفهوم علمي بلوغ 108

ب- معيار بلوغ در قفسه 110

بند اول- معيار بلوغ در كتاب 110

بند دوم- معيار بلوغ در سنت 111

بند سوم- سخنان فقها در مورد علايم و سن بلوغ 111

اهميت جرايم اطفال 113

مسئوليت جزايي اطفال 114

مسئوليت جزايي اطفال در مراحل مختلف طفوليت و امتيازات هر دوره 115

الف- مسئوليت جزايي اطفال غيرمميز 116

ب- مسئوليت جزايي اطفال مميز 117

ج- مسئوليت جزائي اطفال در مرحله بلوغ 120

مسئوليت جزايي اطفال در قوانين ايران 121

الف- قانون مجازات عمومي ايران مصوبات 1304 121

ب- قانون مجازات عمومي مصوب 1352 122

ج- قانون مجازات اسلامي مصوب 1361 123

مسئوليت اجزايي اطفال در اسلام 125

الف- بلوغ 125

ب- ادراك يا تميز 126

بند اول- حقوقي 127

بند دوم- جزائيات 128

سن تمييز در حقوق جزاي اسلام 129

الف- سن عدم مسئوليت جزايي 130

ب- سن مسئوليت جزايي نسبي 130

ج- سن مسئوليت جزايي كامل 131

12- فصل دهم) جنون 133

جنـون 133

سابقه تاريخي عدم مسئوليت جزايي مجائين 133

جنون از مسايل موضوعي است 135

تعريف جنون 136

انواع جنون 137

اول- اختلالات سيستم عصبي 138

دوم- جنون اخلاق 140

سوم- ديوانگي ناشي از مصرف بي رويه مشروبات الكلي و مواد مخدر 140

ارزيابي يا نحوه احراز جنون 146

الف- كارشناس رواني 146

ب- همكاري كارشناس و قاضي 147

جنون در قوانين سابق جزايي ايران 148

جنون در قانون مجازات اسلامي 149

ضوابط قانوني حاكم بر مفاهيم جنون 150

آثار جنون 152

لزوم احراز جنون در حال ارتكاب جرم 155

الف- تقارن جنون يا جرم 155

ب- تلازم جنون يا جرم 157

ج- جنون كامل 157

تأديب مجنون 158

تشريفات اداري نگاهداري مجنون 158

مسئوليت مدني مجنون 159

13- فصل یازدهم) جبر و اشتباه 160

بخش اول- مفاهيم اجبار 161

الف- تعريف اجبار 161

ب- اجبار و اختيار 161

ج- اجبار و اكراه 164

د- خلاصه تفاوت هاي اجبار با اكراه و جنون واضطرار 167

بند اول- تفاوت اجبار و اكراه 167

بند دوم- تفاوت اجبار و جنون 167

بند سوم- تفاوت اجبار و اضطرار 167

بخش دوم- انواع مختلف اجبار 168

الف- اجبار مادي 168

بند اول- علل اجبار مادي 168

بند دوم- شرائط اجبار مادي 168

اجبار مادي با منشأ دروني 173

ب- اجبار معنوي 174

بند اول- اجبار معنوي خارجي 174

شرايط اجبار معنوي خارجي 174

بند دوم- اجبار معنوي داخلي 177

نقش انگيزه شرافتمندانه در مسئوليت كيفري 177

نقش تحريك در مسئوليت كيفري 178

تحقيق اجبار در جرائم قابل تعزير 179

بخش سوم- بررسي اجبار در قوانين جزايي ايران 179

الف- قانون مجازات عمومي 179

ب- اجبار در قانون مجازات اسلامي 179

ضوابط قانوني حاكم بر اجبار 181

الف- اكراه در قتل 181

ب- جرم بايد از مجازات هاي تعزيري باشد 182

ج- اجبار در غير مورد تعزيرات 182

شرايط اجبار رافع مسئوليت جزايي 182

مسئوليت مدني در زمينه اجبار 182

14- فصل دوازدهم- جهل و اشتباه 183

بخش اول- مفاهيم جهل 184

تعريف اشتباه 184

مقايسه مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن 185

الف- جهل 185

ب- اشتباه 186

ج- غلط 187

د- خطا 188

هـ - سهو 188

و- غفلت 189

ز- نسيان 189

تفاوت ميان جهل و نسيان 190

جايگاه اشتباه در حقوق جزا 192

الف- اشتباه در قانون 192

ب- اشتباه در عمل 194

بخش دوم- انواع جهل در اعمال حقوق عرفي 195

الف- جهل مركب 195

ب- جهل بسيط (شبهه) 197

بخش سوم- انواع جهل و جايگاه آن در فقه شيعه 203

الف- جهل و شبهه حكميه 204

ب- جهل و شبهه موضوعيه 204

ج- جهل تقصيري 206

د- جهل قصوري 206

بخش چهارم- جايگاه جهل در حقوق اسلامي 207

الف- جايگاه در جرائم مستوجب حد 207

ب- جايگاه جهل و شبه در جرايم مستوجب قصاص و ديات 210

ج- جايگاه جهل، شبهه در جرائم مستلزم تعزيرات 214

بخش پنجم- قلمرو تأثير جهل بر مسئوليت كيفري در حقوق جزاي عرفي 217

الف- تأثير جهل حكمي بر مسئوليت كيفري 217

ب- تأثير جهل موضوعي بر مسئوليت كيفري 218

بخش ششم- قلمرو تأثير جهل بر مسئوليت كيفري در حقوق اسلامي 218

الف- ادله و مستندات تأثير جاهل بر مسئوليت كيفري 218

بند اول- ادله برائت 219

بند دوم- قاعده درأ 220

بند سوم- روايات وارده در مورد معذور بودن جاهل 221

ب- ادله و مستندات عدم تأثير جهل بر مسئوليت كيفري 225

بند اول- قاعده اشتراك احكام ميان عامل و جاهل 226

بند دوم- قاعده وجوب تعلم احكام 227

بند سوم- فرض عالم بودن افراد به احكام اسلامي 227

ج- اَلجَمعْ مَهما اَمكَن اُولي مِنَ الطَّرح(جمع عرفي ميان ادله بهتر از رد كردن آنهاست)228

بخش هفتم- قلمرو تأثير جهل بر مسئوليت كيفري در قوانين و مقررات جزايي ايران 232

الف- تأثير جهل بر مسئوليت كيفري در جرائم مستوجب حد 232

1- جرم زنان 233

2- حد مسكر 234

3- جرم سرقت 235

ب- تأثير جهل بر مسئوليت كيفري در جرائم مستوجب قصاص 236

بند اول- اشتباه در هدف (اشتباه در شخص طرف) 238

بند دوم- اشتباه در هويت مجني عليه (اشتباه در شخصيت) 240

ج- تأثير جهل بر مسئوليت كيفري در جرائم مستوجب ديه 241

بند اول- جهل حكمي 243

بند دوم- جهل موضوعي 244

خلاصه بحث 247

فهرست منابع و مآخذ

فصل اول

مفاهیم مسئولیت

الف) مفهوم لغوي مسئوليت

در كتاب هاي فرهنگ لغات زبانهاي مختلف مسئوليت به معني قابل باز خواست بودن انسان آمده و غالباً به مفهوم تكليف و وظيفه و آنچه كه انسان عهده دار آن باشد تعريف شده است چنان كه در فرهنگ جامع نوين عربي به فارسي، مسئوليت به معني قابل بازخواست و مسئول به معني قابل جواب آمده است.

در المنجد1مسئوليت از سئل و به معني آنچه كه مورد سؤال قرار مي گيرد يعني: (ما يسئل) تعريف شده است.

در فرهنگ فارسي معين ، مسئول به معني ، چيزي خواهش شده كسي كه فرضيه اي بر ذمه دارد كه اگر عمل نكند از او باز خواست شود و مسئوليت به معني مسئول بودن و موظف بودن به انجام دادن
امري است2.

در مفردات راغب در تعريف مسئوليت آمده است سؤال به معني خواهش و در خواست و پرسش است. چنان كه گفته شود (سالت عن حاله) از حالش پرسيد و يا (سالت بكذا) او چنين پرسيد یَسئولُنَكَ عَنِ الاَفعال در مورد افعال از تو مي پرسند و مسئول به معني قابل بازخواست ذكر شده است .

در فرهنگ فارسي عميد ، مسئوليت عبارت است از آنچه انسان عهده دار و مسئول آن باشد و مسئول به معني پرسيده شده و خواسته شده آمده است3.

بنابر آنچه در ترمینولوژي حقوق آمده است مسئوليت عبارت است از تعهد قانوني شخص ، بر رفع ضرري كه به ديگري وارد كرده است4.

از نظر فرهنگ فارسي نفيسي مسئول كسي است كه از وي سوال كنند و در خواست نمايند5. به هرحال بررسي معاني لغوي و اصطلاحي مسئوليت ملازمه اين كلمه را با تعهد و تكليف، آشكار مي سازد ولي اين معني به تنهايي نمي تواند مفاهيم گوناگون و ابعاد مختلف و مصطلح مسئوليت را بازگو كند.

براي درك مفهوم واقعي مسئوليت از جهات گوناگون ناگذير بايد علاوه بر وجود تعهد و تكليفي كه از طرف مقام صلاحيت دار ، وضع و برقرار مي گردد ، عوامل و شريط لازم ديگري را هم در نظر گرفت. در اين باره لازم است كه:

اولاً:مشروعيت مقام يا مقامات صلاحيت داري كه حق وضع هرگونه قاعده يا تكليفي را دارند مورد تأييد شخص مسئول و موظف قرار گيرد.

ثانياً:شخصي كه داراي اهليت قانوني است از وجود وظيفه و يا قوانين موضوعه ، مطلع و آگاه گردد و توانايي انجام عمل و يا ترك آن را داشته باشد به اين ترتيب ابعاد مختلف مفهوم مسئوليت و ماهيت آن با جمع شدن عوامل سه گانه زير فراهم خواهد شد .

1- آگاهي و اطلاع شخص ، از قائده و يا تكليف و توانايي انجام ويا ترك آن .

2- وجود او امر ونواهي قانوني

3- مشروعيت مقام واضع قائده ويا تكليف

اينك ارتباط منطقي بين عوامل ياد شده راتحت عنوان كلي مسئوليت مورد تجزيه و تحليل
قرار دهيم.

ب) مفهوم كلي مسئوليت

براي اينكه مفهوم كلي مسئوليت از نظر كلي مصداق پيدا كند وجود دو دست از عوامل و شرايط ضرورت دارد. دسته اول ، عوامل ابتدايي يا مقدمات مسئوليت ، دسته دوم شرايط مسئوليت كه به ترتيب به بررسي آنها مي پردازيم.

عوامل مسئوليت

1- وجود انسان مكلف و آگاهي كه اهليت لازم براي انجام يا خوداري از انجام ممنوعيت هاي قانوني را داشته باشد.

2- وجود آمر يا مقامات صلاحيت داري كه حق وضع هر قاعده و يا قانون و يا تكليفي را دارا باشند.

3- وجود قواعد و مقررات مشروع قانوني و يا اجتماعي كه مطابق آن وظايف و تكاليف
اطاعت كنندگان از قانون به خوبي مشخص و معلوم شده باشد با توجه به اين مقدمات حال اگر از بين عوامل سه گانه فوق الذكر وجود عامل و همچنين وجود قواعد و مقررات قانوني را به طور ثابت در نظر بگيريم و در ارتباط با تعيين نقش سومين عامل در مراتب مذكور هرگاه انساني مرتكب انجام يا ترك يكي از ممنوعيت هاي قانوني گردد موضوع مسئول شناختن او مطرح خواهد شد و اين همان مطلبي است كه ما در صدد بررسي آن هستيم.

ناگفته نماند كه حصول هر يك از مراتب و عوامل ابتدايي سه گا نه بالا نيازمند فراهم شدن مراتب يا مقدمات خاص ديگري است كه اين مختصر تاب تفضيل همه آنها را ندارد ولي براي نمونه تنها به مشروعيت «وجود آمر صلاحيت دار» اشاره ميكنيم يعني براي اين كه معلوم شود آيا آمر صلاحيت توانايي و مشروعيت قانوني لازم را براي وضع قوانين و تكاليف مورد نظر داشته و يا اينكه به ناحق به وضع چنين مقرراتي پرداخته است فرض كنيم در يك موسسه اي مطابق اساسنامه مصوبه و شرح وظايف و روش جاري مدير كل حق و صلاحيت دارد كه براي بهبود وضع و اداره امور آن موسسه در مواقع مقتضي دستوراتي صادر كنند و به موقع به اجرا بگذارد مثلا از اعضاء و كارمندان موسسه بخواهد براي انجام كارهاي عقب مانده به صورت يك ماه هر روز يك ساعت زودتر در محل كار حاضر شوند. صدور چنين دستورالعملي از ناحيه مدير كل آن موسسه به عنوان آمري قانوني و صلاحيت دارهرگاه در چارچوب ضوابط و اختيارات برقرار گرديده باشد علي القاعد بايد او را عاملي صلاحيت دار ، براي اتخاذ وضع چنين دستورالعملي بدانيم در نتيجه هرگاه عضوي از اعضاي موسسه پس از اطلاع از وجود چنين دستوري اگر از انجام آن سر پيچي كند مسئول شناخته مي شود.

نكته اساسي ديگري كه در اين گفتار داراي اهميت فوق العاده اي است آن است كه هر قاعده و قانون و يا تكليفي كه از آن ناحيه آمر و يا مقامات صلاحيت دار وضع و برقرار مي گردد حتما بايد به خاطر نوعي مصلحت و فايده و يا براي دفع مفسده و جلوگيري از ضرر و زيان فردي و يا اجتماعي باشد.

ج) مسئوليت در قرآن كريم

در قرآن كريم، راجع به مسئوليت و مشتقات آن آيات فراواني وارد شده است به طور كلي شأن نزول، مفاهيم و موارد استعمال مسئوليت را در بعضي از اين آيات مي توان به ترتيب زير مورد مطالعه
قرار داد.

اثر وضعي اعمال و رفتار آدمي

از جمله در آيه سوره مدثر و آ يه 21 سوره طور و آيه 7 سوره اسراء و 202 سوره بقره آمده است كل نفس بما كسبت رهينه. كل امري بما كسب رهين ، هركس درگرد اعمال و دستاورد خويش است.ان احسنتم احسنتم لا نفسکم و اساتم فلها. اُولائِكَ لَهُم نَصيب مما كَسَبوا وا... سَريعُ الحِساب. در منطق قران افعال ارادي انسان معيار سنجش مسئوليت قرار خواهد گرفت و هر نوع اعمال و رفتار انسان با حسابگري دقيق محاسبه مي شود و هر عملي داراي عكس العملي متناسب است و به همين جهت در روز قيامت هر انساني در مقابل آنچه كه به دو دست خويش به انجام رسانيده است جوابگو خواهد بود.

- پرسش از ماهيت پديده ها

ازجمله خداوند در آيه اول سوره شريفه انفال مي فرماييد: یسئلونك عن لانفال ، اي محمد در مورد انفال و حكم غنائم بدست آمده از كفار از شما مي پرسند .

- مورد بازخواست قرار گرفتن

از جمله در آيه 56 و93 سوره نحل وآيه 24 سوره صافات و آيه 23 انبياء آ مده است: تا لله لتسئلن عما كنتم تفترون ولتسئلنّ عما كنتم تعلمون . و وقفوهم انهم مسئولون. لا يسئل عما يفعل و هم يسئلون. مسلماً انسانها در برابر اعمالي كه انجام مي دهند مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.

- شخصي بودن مسئوليت

در منطق قرآن كريم پديده مسئوليت واجد خصيصه شخصي است. چنانچه در آيه 164 سوره انعام و آيه 18 سوره فاطر و آيه 28 سوره النجم ولاتزر وازره وزراخري.در آيه 286 سوره البقره، لها ما كسبت و عليها ما اكتسبت و آيه 6 و7 سوره زلزال.

فمن يعمل مثقال ذره خيرا يره و من يعمل مثقال ذره شرا يره وان ليس للا نسان الا ما سعي و ان سعيه سوف يري. سوره النجم آيه 39 و40.

به موجب آيات فوق «آثار نتايج كردار نيك و يا بد هر كس ، نه تباه مي شود ونه به ديگري بر
مي گردد. بلكه اين خود انسان است كه نتايج كار نيك و يا كيفر و اعمال زشت را خواهد ديد و قرآن با صراحت ويژگي شخصي بودن مسئوليت انسان را تبيين مي كند كه بر طبق آن هر كس پاسخ گوي اعمال زشت و رفتار خويش است و مسئوليت هيچ كس به عهده ديگري واگذار نمي شود.

- مسئوليت در مقابل نعمت هايي كه خداوند عطا كرده

چنان چه در آيه 7 سوره تكاثر و آيه 36 سوره آسرا آمده است لتسئلن يومئذ عن النعيم ان السمع و الصبر والفواء. كل اولئك كان عنه مسئولا . تواناييها واستعداد ها وداده هاي الهي مسئوليت آور است و هر كس به نسبت آن چه كه از اين توانايي ها و داده ها دارد مسئول خود سازي و ساختن محيط خويش است قلمرو اين مسئوليت در نزد انسان به نحو دقيق گسترش يافته است تا آنجا كه هر عضوي از اعضاي آدمي در مقابل آنچه كه مي شنود يا مي بيند و يا درك مي كند مسئول و پاسخگو خواهد بود.

- هر كس به اندازه قدرت و توانايش مسئول است

خداوند كريم هيچ كس را بيش از قدرت و تواناييش مسئول قرار نخواهد داد چنان كه در آيه سوره انعام 286 سوره بقره آيه 7 سوره طلا مي فرمايد لا نكلف نفسا الا و سعها لا نكليف ا... نفسا الا وسعها لا نكلف ا... نفسا الا ما اتها. كسي را جزء به اندازه وسع و تواناييش مكلف انجام تكليف نمي كنیم حتي در مورد پرداخت نفقه زوج جزء به اندازه توانايي و آنچه كه به او عطا شده مكلف نيست و به اين ترتيب بر طبق قرآن مسئوليت و انجام تكليف هيچ گاه افزودن از توانايي و طاقت از كسي خواسته نخواهد شد.

آنچه كه از مجموع مفاهيم آيات فوق و ساير آيات وارده درباري مسئوليت در قرآن كريم آورده استفاده مي شود اين است كه در منطق قرآن كريم نظام هستي بر پايه تكليف پذیری و مسئوليت انسان استوار شده و فلسفه آفرينش پديد آوردن انسانهاي آگاه و متفكر و مسئول است و رمز مسئوليت انسان نيست متكي بر توانايي ها استعداد آگاهي نيروي اراده و قدرت تصميم گيري و انتخاب اوست و در نتيجه هر كس در انجام تكاليف فردي و اجتماعي اش در حدود استعداد و توانايي و آگاهي كه از رفتار خود دارد مسئول خواهد بود و به سخن كوتاه در منطق قرآن مسئوليت بعنوان اثر وضعي رفتار آدمي قابل توجيه است يعني هر گونه پاداش و كيفر دنيوي و اخروي اعمال خوب و بد انسان تعلق خواهد گرفت و اين مطلبي است كه همواره مورد توجه مفسرين و صاحب نظران اسلامي بوده است فقها و دانشمندان اسلامي با توجه به تفسير آيات احاديث و روايات دارد در اين باره در كتب و آثار خود به ترسيم ابعاد شخصيت انسان مسئول پرداختند و از اين ديدگاه انسان مسئول موجودي است كه داراي سرشتي خاكي و ملكوتي است چون آگاه و آزاد آفريده شده و به نيروي عقل و اراده مجهز مي باشد قادر است در پرتو فروزان پيامبر باطن يعني عقل و خرد و ساير توانايي هايش در برابر عوامل طبيعي و اجتماعي ايستادگي مي كند و به كمك انديشه تحليلگر و خرد و روشنگر خود را از تاثير نفوذ جبري عوامل گوناگون آزاد كند در راه صحيح و در ميان دو يا چندين راهي كه عرصه زندگي در پيش پاي او گسترده است برگزيند .انا هَديناهُ سَبيلاً اِما شاكراً و اِما كفورا1.

پس انسان با به كار گرفتن نيرو و عقل و اراده به حق انتخاب ميرسد بدين ترتيب انسان مسئول از ديدگاه قرآن موجودي است متفكر، متعالي، مختار، انتخابگر كه مسئوليت خودسازي و ساختن محيط خويش را بعهده دارد2.

د) مسئوليت اخلاقي

- اخلاق فردي:مسئوليت اخلا قي شامل آن دسته از قواعدي است كه وظايف انسان را نسبت به نفس خويش معين مي كند عدم رعايت بعضي از قواعد اخلاقي و فردي علاوه بر پشيماني دروني به جهت آنكه داراي مفاسد ضرر و زيان شخصي و اجتماعي است در قالب نظامات كيفري با رعايت شرايطي موجب مسئوليت كيفري مرتكب آن خواهد شد مانند نوشيدن مشروبات الكلي.

- اخلاق ديني: آن دسته از قواعدي است كه تكاليف انسان را نسبت به خداي خود معين مي كند اين قبيل دستورات اخلا قي برقرار كننده تكاليف و وظايفي است كه سرپيچي و يا ترك بيجهت آنها موجب مسئوليت و عقوبت اخروي است و در پاره اي از موارد تخلف و عدم رعايت آنها موجب مسئوليت كيفري بوده با مجازات دنيوي همراه خواهد بود مانند جرم ارتداد كه در آيين یهبود و وسعيت و در مرتكب اسلام موجب مسئوليت كيفري است.

هـ) مسئوليت اجتماعي

مسئوليت اجتماعي شامل آن دسته از وظايف و تكاليفي است كه هر فردي در ارتباط با ساير همنوعان خود و در حيات جمعي عهده دار خواهد شد بديهي است كه تخلف از اصول و قواعد اخلاق اجتماعي كه قالبا از طريق قانون گذاري همايت مي شود در اكثر موارد علاوه بر ندامت موجب مسئوليت كيفري
مي گردد.

جنبه هاي فردي و اجتماعي مسئوليت در فقه

براي درك ماهيت مفهوم فردي و اجتماعي مسئوليت در فقه با اينكه در نظام حقوقي اسلام مانند ساير نظام نظام هاي حقوق موضوعه ، قوانين و مقررات را استخراج كرد بنابراين براي شناخت مفهوم و مشخصات مسئوليت از نظر اسلام بايد آيات و احاديث معتبر ناظر به اين نهاد را بررسي کنیم.

الف) جنبه هاي فردي مسئوليت

با توجه به جاودانگي احكام قرآن كريم كه متکي به علم وحكمت الهي است كه از طرق وحي و به وسيله پيامبر(ص) به مسلمانان رسيده است و نظر به شئون اجتماعي برخي از آيات قرآن كريم كه با توجه به نياز نوع بشر و ناظر به مسائل حيات جمعي است مدارك و مختصات مسئوليت فردي را از برخي از اين آيات مي توان به ترتيب زير استشهاد كرد.

1- خصيصه تكليف پذيري انسان و مسئوليت:آنچه از مفاد برخي از آيات قرآن كريم به دست
مي آيد اين است كه مسئوليت هر شخصي از توانايي ها و استعدادهاي فطري او ناشي مي شود و هر كس به مقتضاي توانايي هاي جسمي، فكري، عاطفي، روحي و ساير استعدادها، مسئول پاسخگوي اعمال خود خواهد بود1.

بنابراين در منطق قرآن توانايي هاي فطري انسان مبناي مسئوليت است چون انسان مسئول از نظر اسلام تنها موجودي است كه با تكیه بر نيروي عقل و تصميم گيري توانايي در تكليف پذيري را دارا
مي باشد بدين معني كه مي تواند در برابر سائقه اميال و غرايز دروني و عوامل بيروني و محيط زندگي خود ايستادگي كند تا آنجا كه قادر است مسير فعاليت خود را در چارچوب قواعد حاكم بر جامعه تنظيم كند1.

اين ويژگي بزرگ انسان را به صورت موجودي تكليف پذير در آورده است.

بنابراين در نظام حقوق بر اساس ويژگي تكليف پذيري انسان هر كس در مقابل انجام هرگونه اعمال و رفتار اعم از تكاليف عبادي يا وظايف و مقررات اجتماعي پاسخگو و مسئول خواهد بود بعلاوه قلمرو مسئوليت فردي انسان در قرآن كريم به نحو دقيق و مشخصي معيين شده است تا آنجا كه هر عضوي از اعضاي بدن انسان ملزم به پاسخگويي است2.

2- ملاك مسئوليت در منطق قرآن كريم هر كس در گروء اعمال و رفتار خويش است3، چون عدالت ايجاب مي كند كه هر كس پاسخگوي آثار و نتايج خوب يا بد اعمال خود باشد4.

3- شخصي بودن مسئوليت بنابر مفاد برخي از آيات قرآن كريم آثار و نتايج خوب و يا بد اعمال هر كس به ديگري منتقل نمي شود بلكه اين خود انسان است كه كيفر اعمال زشت خود را خواهد ديد قرآن كريم در آيات متعددي5 با صراحت ويژگي شخصي بودن مسئوليت انسان را بيان كرده است به موجب اين آيات هر ك